Czym tak naprawdę jest borderline?
Osobowość z pogranicza, bo tak brzmi pełna nazwa tego zaburzenia, to coś więcej niż tylko zbiór objawów czy jednostka chorobowa. To sposób doświadczania świata, który najlepiej oddaje metafora przytoczona przez Monikę Kotlarek (2021) – jak chodzenie po linie zawieszonej nad przepaścią, bez jakiegokolwiek zabezpieczenia, odpowiedniego przygotowania czy sprzętu. Człowiek z borderline doskonale wie, że utrzymanie równowagi wymaga od niego niewyobrażalnego wysiłku, a i tak prawdopodobnie w końcu straci balans i runie w dół.
Zaburzenie to charakteryzuje się przede wszystkim niestabilnością – emocji, tożsamości i relacji. Osoba cierpiąca na borderline doświadcza świata o wiele intensywniej niż inni. Jej emocje przypominają wulkan, który może wybuchnąć przy najmniejszej prowokacji. Radość potrafi błyskawicznie przerodzić się w głęboki smutek, a miłość w nienawiść – często bez wyraźnego powodu zewnętrznego.
Charakterystyka kliniczna
Osoby z zaburzeniem osobowości borderline przejawiają szereg charakterystycznych cech i objawów (Wardaszko-Łyskowska & Cieciuch, 2019):
- Niestabilność emocjonalna – gwałtowne zmiany nastroju, intensywne reakcje emocjonalne, trudności w kontrolowaniu gniewu
- Lęk przed porzuceniem – paniczna obawa przed odrzuceniem i samotnością
- Niestabilny obraz siebie – brak spójnego poczucia tożsamości, zmienne poczucie własnej wartości
- Impulsywność – podejmowanie ryzykownych działań bez zastanowienia nad konsekwencjami
- Zachowania autodestrukcyjne – samookaleczenia, próby samobójcze, nadużywanie substancji psychoaktywnych (Cierpiałkowska & Grzegorzewska, 2020)
- Poczucie pustki – chroniczne uczucie wewnętrznej pustki
- Zaburzenia w relacjach – intensywne, ale niestabilne relacje, skrajne idealizowanie i dewaluowanie innych osób
- Dysocjacja – epizody odłączenia od rzeczywistości w sytuacjach stresowych
Symptomy zaburzenia osobowości borderline w ICD-10 (1993/1998) i DSM-IV TR (2000)
Umów się na pierwszą konsultację!
Konsultacja psychologiczna poprzedza rozpoczęcie terapii indywidualnej.
Metody leczenia
Psychoterapia
Podstawową formą leczenia zaburzenia osobowości borderline jest psychoterapia. W polskiej praktyce klinicznej najczęściej stosowane są (Cierpiałkowska & Grzegorzewska, 2020, s. 203-219):
- Dialektyczna terapia behawioralna (DBT) – opracowana przez Marshę Linehan, ukierunkowana na rozwijanie umiejętności regulacji emocji, tolerancji na stres, uważności i efektywności interpersonalnej
- Terapia oparta na mentalizacji (MBT) – skupia się na rozwijaniu zdolności do rozumienia stanów umysłowych własnych i innych osób
- Terapia schematów – adresuje wczesne nieadaptacyjne schematy myślowe (Wardaszko-Łyskowska & Cieciuch, 2019)
- Psychoterapia psychodynamiczna – koncentruje się na nieświadomych konfliktach i mechanizmach obronnych
Farmakoterapia
Leki są stosowane jako uzupełnienie psychoterapii, głównie w celu łagodzenia współwystępujących objawów (Wardaszko-Łyskowska & Cieciuch, 2019):
- Leki przeciwdepresyjne (SSRI) – na objawy depresyjne
- Leki stabilizujące nastrój – na impulsywność i wahania nastroju (Cierpiałkowska & Grzegorzewska, 2020)
- Atypowe leki przeciwpsychotyczne – w niskich dawkach na objawy dysocjacyjne i psychotyczne
Życie na huśtawce emocjonalnej
Osobę z borderline często rozpoznać można po charakterystycznych objawach:
Przede wszystkim uderza niesamowita zmienność nastrojów. Rano możesz czuć się na szczycie świata, by już po południu rozważać, czy życie ma w ogóle sens. Ta huśtawka emocjonalna jest wyczerpująca i dezorientująca, zarówno dla osoby doświadczającej tych stanów, jak i dla jej otoczenia.
Drugim znakiem rozpoznawczym jest paniczny lęk przed porzuceniem. Nie chodzi tu o zwykły smutek związany z rozstaniem – to prawdziwy, paraliżujący strach, że bliska osoba odejdzie, zapomni, znajdzie kogoś lepszego. Ten lęk jest tak przemożny, że osoby z borderline podejmują często desperackie wysiłki, by zatrzymać przy sobie ukochaną osobę – od błagania i gróźb, przez manipulacje, aż po próby samobójcze.
Chroniczne poczucie pustki to kolejna cecha charakterystyczna. Kotlarek opisuje to jako dojmującą wewnętrzną próżnię, poczucie, że jest się wydrążonym w środku, pozbawionym tożsamości i sensu istnienia. Ta pustka bywa nie do zniesienia, dlatego osoby z borderline próbują ją często zagłuszyć intensywnymi doznaniami – narkotykami, alkoholem, ryzykownymi zachowaniami seksualnymi czy samookaleczeniami (Kotlarek, 2021).
Czarno-biały świat
Szczególnie interesujący jest sposób, w jaki osoby z borderline postrzegają rzeczywistość. Ich świat jest czarno-biały, bez szarości i półtonów. Ludzie są albo idealni, albo całkowicie źli. Sytuacje są albo cudowne, albo katastrofalne. Nie ma miejsca na ambiwalencję czy niuanse.
Ten mechanizm, nazywany przez psychologów „rozszczepieniem”, prowadzi do burzliwych relacji. Dziś ktoś może być najwspanialszym człowiekiem na świecie, jutro – najgorszym wrogiem. Ta skłonność do skrajnej idealizacji i równie skrajnej dewaluacji powoduje, że związki osób z borderline przypominają emocjonalny rollercoaster.
Ta niestabilność dotyczy również obrazu samego siebie. Osoby z borderline mają poważne problemy z odpowiedzią na podstawowe pytanie: „Kim jestem?”. Ich tożsamość zmienia się jak w kalejdoskopie, zależnie od tego, z kim akurat przebywają i w jakiej są sytuacji. Dziś mogą być pewne swoich poglądów, wartości, preferencji, by jutro kompletnie je zmienić (Kotlarek, 2021) .
Kiedy ból staje się nie do zniesienia
Samookaleczenia i próby samobójcze to dramatyczne, ale częste objawy borderline. Nie chodzi tu o manipulację czy zwracanie na siebie uwagi, jak często myślą osoby z zewnątrz. To desperackie próby poradzenia sobie z nieznośnym bólem psychicznym.
„Dla wielu osób z borderline, fizyczny ból jest łatwiejszy do zniesienia niż emocjonalny. Samookaleczenie staje się sposobem na przerwanie dręczących myśli, przekierowanie uwagi, odzyskanie kontaktu z rzeczywistością” (Kotlarek, 2021). Przerażające statystyki pokazują, że około 70% osób z tym zaburzeniem podejmuje próby samobójcze, a 8-10% ostatecznie odbiera sobie życie.
Skąd się bierze borderline?
Zgodnie z badaniami prezentowanymi przez polskich autorów, etiologia borderline jest złożona i obejmuje:
Czynniki biologiczne
- Predyspozycje genetyczne
- Dysfunkcje w obszarze neuroprzekaźników (serotonina, dopamina)
- Nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu limbicznego i kory przedczołowej
Czynniki psychologiczne
- Traumatyczne doświadczenia z dzieciństwa (przemoc fizyczna, seksualna, emocjonalna) (Wardaszko-Łyskowska & Cieciuch, 2019)
- Nieprawidłowe przywiązanie i zaburzone relacje z opiekunami
- Niewalidowanie emocji dziecka przez opiekunów (Cierpiałkowska & Grzegorzewska, 2020)
- Nieprzepracowana trauma
Czynniki środowiskowe
- Niestabilne środowisko rodzinne (Wardaszko-Łyskowska & Cieciuch, 2019)
- Zaniedbanie emocjonalne
- Konflikty rodzinne
- Niewłaściwe wzorce komunikacji
Czy można wyjść z borderline?
Przez długi czas uważano, że zaburzenie osobowości borderline jest nieuleczalne. Dzisiaj wiemy, że to nieprawda. Kotlarek podkreśla, że przy odpowiedniej terapii większość pacjentów osiąga znaczącą poprawę, a wielu po kilku latach nie spełnia już kryteriów diagnostycznych tego zaburzenia.
Najskuteczniejszą metodą leczenia jest psychoterapia. Szczególnie dobre wyniki daje terapia dialektyczno-behawioralna (DBT) stworzona specjalnie z myślą o osobach z borderline. Jej twórczyni, Marsha Linehan, sama zmagała się z tym zaburzeniem, co pozwoliło jej stworzyć program idealnie odpowiadający na potrzeby takich pacjentów.
DBT uczy konkretnych umiejętności – regulacji emocji, tolerowania dystresu, uważności i efektywności interpersonalnej. „To jak nauka jazdy na rowerze” – pisze Kotlarek. „Początkowo wydaje się niemożliwa, wymaga pełnej koncentracji i wiąże się z upadkami. Z czasem jednak staje się drugą naturą”.
Leki mogą być pomocne w łagodzeniu niektórych objawów borderline, ale nie zastąpią terapii. Stosuje się głównie leki przeciwdepresyjne, stabilizatory nastroju i w niewielkich dawkach leki przeciwpsychotyczne.
Jak wspierać bliską osobę z borderline?
Związek z kimś, kto cierpi na to zaburzenie, może być niezwykle wyczerpujący emocjonalnie. Burzliwe emocje, ciągłe kryzysy, groźby samobójcze, desperackie próby uniknięcia porzucenia – wszystko to sprawia, że bliscy często czują się jak na polu minowym.
Najważniejsze wskazówki to:
- Zadbaj o jasne i konsekwentne granice
- Nie bierz personalnie ataków słownych – to nie ty jesteś problemem, ale zaburzenie
- Nie wchodź w rolę terapeuty – zachęcaj bliską osobę do szukania profesjonalnej pomocy
- Zaopiekuj się sobą i swoimi potrzebami – nie możesz pomóc, jeśli sam się wypalisz
- Edukuj się na temat zaburzenia, by lepiej rozumieć zachowania bliskiej osoby
„Pamiętaj, że za trudnymi zachowaniami osoby z borderline kryje się ogromny ból i cierpienie. Nie oznacza to, że masz tolerować wszystko, ale zrozumienie mechanizmów zaburzenia może pomóc ci zachować empatię w najtrudniejszych momentach” (Kotlarek, 2021).
Rokowania i przebieg zaburzenia
Badania opisywane przez polskich autorów wskazują, że BPD może mieć różny przebieg. Część osób osiąga znaczącą poprawę z wiekiem, szczególnie po 40. roku życia. Odpowiednia terapia znacząco poprawia rokowanie, przy czym najbardziej skuteczne są długoterminowe oddziaływania terapeutyczne. Osoby z BPD mogą nauczyć się adaptacyjnych strategii radzenia sobie z emocjami i budowania stabilnych relacji (Cierpiałkowska & Soroko, 2017).
Wbrew wcześniejszym przekonaniom, współczesne badania wskazują na możliwość znacznej poprawy funkcjonowania osób z zaburzeniem osobowości borderline (Cierpiałkowska & Grzegorzewska, 2020). Odpowiednio dobrana terapia prowadzi do:
- Redukcji zachowań autoagresywnych
- Poprawy stabilności emocjonalnej (Wardaszko-Łyskowska & Cieciuch, 2019)
- Lepszego funkcjonowania społecznego
- Rozwoju zdrowych mechanizmów radzenia sobie ze stresem
Badania longitudinalne sugerują, że po 10 latach od diagnozy około 50% pacjentów nie spełnia już kryteriów diagnostycznych BPD, a po 16 latach odsetek ten wzrasta do 78% (Cierpiałkowska & Grzegorzewska, 2020).
Rozpowszechnienie
W Polsce, podobnie jak w innych krajach, zaburzenie osobowości borderline dotyka około 1-2% populacji ogólnej (Cierpiałkowska & Grzegorzewska, 2020). Jest częściej diagnozowane u kobiet (około 75% przypadków), choć istnieją przypuszczenia, że może być niewystarczająco zdiagnozowane u mężczyzn ze względu na różnice w manifestacji objawów (Wardaszko-Łyskowska & Cieciuch, 2019).
Wsparcie dla bliskich
Funkcjonowanie w relacji z osobą z zaburzeniem osobowości borderline stanowi wyzwanie. Rekomendacje dla bliskich obejmują (Wardaszko-Łyskowska & Cieciuch, 2019):
- Edukację na temat zaburzenia
- Ustalanie jasnych granic
- Dbanie o własne zdrowie psychiczne
- Konsekwentne reakcje
- Unikanie wzmacniania zachowań dysfunkcyjnych (Cierpiałkowska & Grzegorzewska, 2020)
- Rozważenie terapii dla członków rodziny
Bibliografia
- Cierpiałkowska, L., & Soroko, E. (2017). Zaburzenia osobowości. Problemy diagnozy klinicznej. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
- Cierpiałkowska, L., Grzegorzewska, I. (2020). Zaburzenia osobowości z pogranicza. Mechanizmy i konsekwencje. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, s. 43-240
- Grabski, B., Gierowski, J. K. (2018). Zaburzenia osobowości – różne spojrzenia i próby ich integracji. Psychiatria Polska, 52(4), 633-651.
- ICD-10 (1993/1998) i DSM-IV TR (2000)
- Kotlarek, M. (2021). Borderline, czyli jedną nogą nad przepaścią. Wydawnictwo Sensus
- Wardaszko-Łyskowska, H., & Cieciuch, J. (2019). W pułapce borderline. Jak uwolnić się od toksycznych wzorców osobowości z pogranicza. Wydawnictwo Feeria, Warszawa, s. 42-207.