Czym jest mutyzm wybiórczy?
Mutyzm wybiórczy (selective mutism) to zaburzenie lękowe występujące u dzieci, które w określonych sytuacjach społecznych (takich jak szkoła, przedszkole, kontakt z obcymi) nie podejmują komunikacji werbalnej, mimo że w innych kontekstach mówią swobodnie. Dziecko z mutyzmem wybiórczym nie wykazuje zaburzeń rozwoju intelektualnego ani językowego, a jego trudności komunikacyjne wynikają przede wszystkim z silnego lęku społecznego (Steinhausen & Juzi, 1996).
Zaburzenie to ujawnia się zazwyczaj między trzecim a piątym rokiem życia, a jego objawy utrzymują się co najmniej przez miesiąc, nie licząc pierwszego miesiąca adaptacji w szkole (APA, 2013). Mutyzm wybiórczy często współwystępuje z zaburzeniami lękowymi, w tym z fobią społeczną, a także z zaburzeniami depresyjnymi i tikami (Cohan, Chavira & Stein, 2006).
W literaturze wskazuje się na liczne czynniki etiologiczne, m.in. uwarunkowania temperamentalne (zahamonowany temperament), rodzinne (np. nadmiernie kontrolujący styl wychowania) oraz traumatyczne doświadczenia (Manassis et al., 2003). Mutyzm wybiórczy może być także związany z problemami adaptacyjnymi dzieci w środowisku przedszkolnym czy szkolnym, szczególnie w przypadku dzieci dwujęzycznych (Krohn, 2004).
W terapii mutyzmu wybiórczego stosuje się najczęściej techniki poznawczo-behawioralne, takie jak stopniowe odwrażliwianie, modelowanie czy wzmacnianie pozytywne. W procesie leczenia kluczową rolę odgrywa współpraca z rodziną oraz z nauczycielami (Shipon-Blum, 2010). Niekiedy stosuje się leczenie farmakologiczne, głównie z wykorzystaniem leków przeciwlękowych, choć takie interwencje wymagają szczególnej ostrożności i są wdrażane wyłącznie przez lekarza psychiatrę (Black & Uhde, 1995).
Wczesna diagnoza i kompleksowa pomoc psychologiczna zwiększają szanse na pełne ustąpienie objawów. Należy jednak pamiętać, że każde dziecko wymaga indywidualnego podejścia, które uwzględnia jego możliwości, potrzeby i tempo rozwoju emocjonalno-społecznego.
Klasyfikacja mutyzmu wybiórczego
W klasyfikacji DSM-5 mutyzm wybiórczy został umieszczony w grupie zaburzeń lękowych. Wcześniej, w DSM-IV, traktowany był jako odrębna jednostka o podłożu emocjonalnym. Kryteria diagnostyczne obejmują m.in. stałą niezdolność do mówienia w określonych sytuacjach społecznych, mimo że w innych sytuacjach komunikacja ustna jest zachowana, przy czym trudność ta utrzymuje się co najmniej przez miesiąc i nie jest związana z brakiem znajomości języka, upośledzeniem umysłowym czy innym zaburzeniem komunikacji (APA, 2013).
Według ICD-11 mutyzm wybiórczy należy do zaburzeń zachowania i emocji rozpoczynających się zwykle w dzieciństwie. Kluczową cechą kliniczną jest wybiórcza niemożność mówienia w sytuacjach społecznych, które wymagają interakcji werbalnej, przy zachowaniu zdolności mówienia w innych kontekstach.
Diagnoza i różnicowanie
Diagnozowanie mutyzmu wybiórczego wymaga wieloetapowego podejścia. Obejmuje ono rozmowy z rodzicami, obserwację dziecka w różnych środowiskach oraz wywiad środowiskowy. Istotne jest wykluczenie innych zaburzeń, takich jak autyzm, afazja, fobia społeczna czy zaburzenia słuchu.
Ważnym aspektem diagnostycznym jest ocena funkcjonowania emocjonalnego i społecznego dziecka. Obserwuje się m.in. unikanie kontaktu wzrokowego, wycofanie, sztywność ruchową, a także trudności w zabawie z rówieśnikami. Objawy te mogą nasilać się w nowych lub wymagających środowiskach, jak np. przedszkole, szkoła czy sytuacje oceniania.
Umów swoje dziecko na konsultację!
Konsultacja poprzedza rozpoczęcie terapii indywidualnej lub treningów TUS.
Terapia mutyzmu wybiórczego
Skuteczność terapii zależy od wczesnej interwencji, kompleksowego podejścia oraz zaangażowania otoczenia dziecka. Najczęściej stosowaną formą terapii jest podejście poznawczo-behawioralne, które obejmuje:
– Stopniowe odwrażliwianie (desensytyzacja) – systematyczne wprowadzanie dziecka w sytuacje wywołujące lęk.
– Modelowanie zachowań werbalnych – pokazywanie przez dorosłych oczekiwanych form komunikacji.
– Nagradzanie prób komunikacji.
– Trening umiejętności społecznych – rozwijanie kompetencji interpersonalnych.
W niektórych przypadkach, zwłaszcza gdy mutyzm współwystępuje z nasilonym lękiem lub depresją, stosuje się leczenie farmakologiczne – najczęściej z grupy SSRI (np. fluoksetyna), jednak tylko pod nadzorem psychiatry dziecięcego (Black & Uhde, 1995).
Rola środowiska rodzinnego i szkolnego
W procesie leczenia niezwykle istotne jest zaangażowanie rodziców i nauczycieli. Kluczowe jest stworzenie atmosfery wsparcia, bez presji i wymuszania mówienia. Rodzice uczą się technik komunikacji alternatywnej i wspierają dziecko w codziennych kontaktach. Nauczyciele powinni być przeszkoleni w zakresie pracy z dzieckiem z mutyzmem – nie należy karać go za brak mówienia, lecz zachęcać do aktywności niewerbalnej i sukcesywnie zwiększać jego komfort w środowisku klasowym (Shipon-Blum, 2010).
Bibliografia
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC: APA.
Bergman, R. L., Keller, M. L., Piacentini, J., & Bergman, A. J. (2008). The development and psychometric properties of the Selective Mutism Questionnaire. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 37(2), 456–464.
Black, B., & Uhde, T. W. (1995). Psychopharmacologic treatment of 3 psychiatric disorders in children and adolescents: OCD, separation anxiety disorder, and selective mutism. Journal of Child and Adolescent Psychopharmacology, 5(4), 241–250.
Cohan, S. L., Chavira, D. A., & Stein, M. B. (2006). Practitioner Review: Psychosocial interventions for children with selective mutism: A critical evaluation of the literature from 1990–2005. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47(11), 1085–1097.
Krohn, D. D. (2004). Selective Mutism in Children: Theory and Treatment. Binghamton: Haworth Press.
Manassis, K., Fung, D., Tannock, R., Sloman, L., & Baruch, P. (2003). Characterizing selective mutism: Is it more than social anxiety? Depression and Anxiety, 18(3), 153–161.
Shipon-Blum, E. (2010). Easing School Jitters for the Selectively Mute Child: A Guide for Schools. Jenkintown, PA: Selective Mutism Anxiety Research and Treatment Center.
Steinhausen, H. C., & Juzi, C. (1996). Elective mutism: An analysis of 100 cases. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 35(5), 606–614.
