Jak rozpoznać objawy stresu, czy lęku u dzieci w różnym wieku i kiedy warto szukać pomocy?
Stres i lęk to zjawiska, które są częścią codziennego życia – zarówno dzieci, jak i dorosłych. W umiarkowanych dawkach pomagają w adaptacji i motywują do działania. Jednak gdy stają się chroniczne, nadmierne lub nieadekwatne do sytuacji, mogą przerodzić się w zaburzenia psychiczne. Jednym z najczęściej występujących takich zaburzeń u dzieci i młodzieży są zaburzenia lękowe, w tym szczególnie lęk uogólniony (GAD), który według ICD-11 jest jednym z najpowszechniejszych zaburzeń psychicznych w tej grupie wiekowej (World Health Organization, 2022). Gdzie szczególne pogorszenie sytuacji zdrowia psychicznego nastąpiło po pandemii COVID-19, której skutki długotrwałej izolacji odczuwamy do dziś a efekty długofalowe są nie do oszacowania.
Ogólna charakterystyka GAD:
Zgodnie z klasyfikacją ICD-11 (6B00), u dzieci i młodzieży zaburzenie lękowe uogólnione charakteryzuje się:
- utrzymującym się i nadmiernym lękiem dotyczącym licznych codziennych spraw (szkoła, zdrowie, przyszłość)
- trudnością w kontrolowaniu zamartwiania się
- objawami somatycznymi, takimi jak napięcie mięśniowe, zmęczenie, drażliwość, trudności ze snem, bóle brzucha czy bóle głowy
- zaburzeniem funkcjonowania społecznego, rodzinnego lub edukacyjnego
U dzieci mogą dominować objawy fizjologiczne i behawioralne, ponieważ ich zdolności poznawcze do wyrażania lęku w formie słownej są jeszcze nie w pełni rozwinięte (WHO, 2022; Barkley & Mash, 2018).
Rozwojowa prezentacja GAD – jak objawy zmieniają się z wiekiem?
Dzieci < 5 lat
- GAD występuje rzadko, ponieważ dzieci nie mają jeszcze rozwiniętej zdolności do przewidywania przyszłości i myślenia abstrakcyjnego – procesy kluczowe do rozwinięcia chronicznego zamartwiania się. (Dane: WHO ICD-11, 2022; Vasa & Pine, 2020)
- Jeśli jednak się pojawia, może objawiać się poprzez:
- niepokój somatyczny (bóle brzucha, trudności ze snem)
- silne przywiązanie do rutyn i reguł
- trudności z adaptacją do zmian
Dzieci 6–12 lat
- Pojawiają się:
- przewlekłe zamartwianie się (np. o błędy w szkole, o zdrowie bliskich)
- perfekcjonizm (nadmierna dbałość o szczegóły, spędzanie godzin nad pracami domowymi)
- poszukiwanie zapewnień („czy na pewno zrobiłem dobrze?” – wielokrotne pytania)
- drażliwość i trudności ze snem
Dzieci z GAD często są zbyt przestrzegające zasad i mogą pełnić rolę „małych strażników porządku” w grupie rówieśniczej, co może prowadzić do trudności społecznych (American Psychiatric Association, 2013).
Szczególną uwagę należy zwrócić przy pogorszeniu wyników szkolnych, gdyż według badań Riglin et al. (2014) istnieje korelacja pomiędzy gorszymi wynikami szkolnymi a występowaniem objawów lękowych, depresji czy problemów internalizacyjnych.
Nastolatki 13–18 lat
- GAD u nastolatków często wiąże się z:
- lękiem o przyszłość, wyniki, relacje interpersonalne
- krytycznym myśleniem wobec siebie (nasilone obawy, że „zawiodą innych”)
- wzmożoną drażliwością i uczuciem napięcia
- współwystępującymi objawami depresji – np. anhedonią, obniżoną samooceną, brakiem energii
- trudnościami w zasypianiu, przebudzaniem się w nocy
Okres nastoletni, ze względu na procesy dojrzewania nie tylko z perspektywy biologicznej ale społecznej, jest okresem krytycznym, gdzie wzrasta ryzyko depresji. Dodatkowo, dziewczęta częściej niż chłopcy zgłaszają objawy GAD, a ich początek symptomów pojawia się wcześniej (Beesdo et al., 2009).
Somatyczne objawy GAD u dzieci
Wszystkie grupy wiekowe mogą doświadczać objawów fizycznych wynikających z aktywacji układu współczulnego:
- bóle głowy
- bóle brzucha
- nudności, biegunka
- przyspieszone bicie serca
- duszności
- napięcie mięśniowe
- zmęczenie mimo braku wysiłku
U dzieci objawy te często maskują rzeczywisty lęk, dlatego są mylnie diagnozowane jako dolegliwości somatyczne bez przyczyny.
Kiedy warto szukać pomocy?
Pomoc specjalisty (psychologa, psychiatry dziecięcego) jest zalecana, gdy:
- objawy utrzymują się ponad 4 tygodnie
- lęk utrudnia funkcjonowanie w szkole, w domu lub wśród rówieśników
- występują problemy ze snem, koncentracją, apetytem lub somatyzacja
- dziecko wycofuje się społecznie lub zgłasza myśli depresyjne
Przy czym warto pamiętać o sprawdzonych sposobach radzenia sobie z regulacją psychiczną i emocjonalną. Meta-analiza 114 badań wykazuje, że aktywność fizyczna obniża poziom lęku i depresji u dzieci i nastolatków. Efekty są silniejsze w starszych grupach wiekowych. Badania sugerują, że promowanie aktywności fizycznej i ograniczanie siedzącego trybu życia może chronić zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży.
Podsumowanie
Zaburzenia lękowe, w tym GAD, są najczęstszymi problemami psychicznymi u dzieci i młodzieży. Ich objawy zmieniają się z wiekiem, a wczesna diagnoza i interwencja są kluczowe dla zapobiegania poważniejszym trudnościom w przyszłości. Dzieci z GAD często nie powiedzą „boję się” – ale pokażą to poprzez bóle brzucha, perfekcjonizm, drażliwość lub unikanie wyzwań. Uważna obserwacja, rozmowa oraz szybka pomoc mogą znacząco poprawić jakość życia młodego człowieka. Dzieci potrzebują bezpiecznego środowiska, by rozwijać się emocjonalnie. Trudne emocje są częścią dorastania, ale nie wolno ich ignorować. Rodzice i opiekunowie powinni być czujni, uważni i gotowi do działania – nie czekając, aż problem się pogłębi. Jak pokazują badania longitudinalne, wczesna pomoc psychologiczna może całkowicie zmienić trajektorię rozwoju dziecka.
Pamiętajmy: lepiej zareagować za wcześnie niż za późno.
Bibliografia
- American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC: APA.
- Beesdo, K., Knappe, S., & Pine, D. S. (2009). Anxiety and anxiety disorders in children and adolescents: Developmental issues and implications for DSM-V. Psychiatric Clinics of North America, 32(3), 483–524. https://doi.org/10.1016/j.psc.2009.06.002
- Riglin, L., Petrides, K. V., Frederickson, N., & Rice, F. (2014). The relationship between emotional problems and subsequent school attainment: A meta-analysis. Journal of Adolescence, 37(4), 335–346. https://doi.org/10.1016/j.adolescence.2014.02.010
- Vasa, R. A., & Pine, D. S. (2020). Anxiety disorders in children: Developmental perspectives and prevention. Dialogues in Clinical Neuroscience, 22(2), 133–142.
- World Health Organization. (2022). International Classification of Diseases for Mortality and Morbidity Statistics (11th Revision). Retrieved from https://icd.who.int/
- Rodriguez-Ayllon, M., Cadenas-Sanchez, C., Estévez-López, F., Muñoz, N. E., Mora-Gonzalez, J., Migueles, J. H., … Ortega, F. B. (2019). Physical activity and mental health in children and adolescents: An updated review of reviews and an analysis of causality. Sports Medicine, 49(9), 1373–1397. https://doi.org/10.1007/s40279-019-01099-5
